Yas, kişinin bir yakınının ya da sevdiği bir objenin kaybına karşı verdiği reaksiyonların bütününü içeren fikir, his ve davranış sürecidir. Hayatın en büyük acılarından olan yas yaşantısında, ferdî farklılıklar olmakla bir arada benzeri hisler yaşanmakta, benzeri reaksiyonlar verilmektedir.
Yas kavramı ise kayıp yaşayan bireylerde bu kayba karşı verilen ahenk reaksiyonlarını söz eder ve yas tutmak, sonuna kadar tamamlanması gereken ve lakin sonuna gelindiğinde vefat edenden ayrılabilmeyi mümkün kılan bir süreçtir (Bildik 2013).
Çocuklarda ebeveyn kaybı
Kıymetli bir ömür olayı olan anne baba kaybı, bireylerin ömründe her vakit karşılaşabilecekleri bir durum olmakla birlikte, çocuklar için daha kritik bir hal almaktadır. Anne baba kaybı yaşamış ve yas sürecindeki çocukların gerçek bir biçimde ele alınması gerekmektedir. (Attepe, 2010).
Bir çocuk, evcil bir hayvanın vefatına üzülüp ağlayabilir, zira buna dayanabilir. Lakin ana baba vefatı karşısında ıstırap belirtisi göstermeyebilir, zira bu ıstıraba dayanacak yaşta değildir (Oral, 2012).
Ebeveynin kaybı çocuk için epeyce travmatik bir durumdur. Gelişme süreci devam eden çocukların ebeveyn kaybı sonrası dayanak sistemlerinin azalması ve biyopsikososyal gereksinimlerinin karşılanamaması durumunda gelişimleri sekteye uğrayacaktır.
Birinci 6–9 ay ortasında bebek annesini tanır ve annenin kaybından sonra yerine geçerek kendisine bakan kişiyi kabullenebilir. Lakin 9 aydan sonra bebek şayet ölen anneyle çok yeterli bağlar oluşturmuşsa yerine geçecek kişiyi çok çabuk protesto edebilir yahut kabullenmeyebilir. Görülmektedir ki, bebeklerin yaşadıkları kayıp ömürlerinin birinci 9 ayından sonra, tüm ömürlerini etkileyecek boyutlara ulaşabilmektedir (Attepe, 2010).
2-5 yaş ortasındaki çocuklar vefatın bir son olduğunu anlamazlar. “Babamın mezardan gelmesine yardım edemez miyiz?” ya da “Benim kız kardeşim ne vakit geri gelecek?” usulünde sorular sorarlar. Bedenin ve beden modüllerinin nasıl çalıştığını anlamazlar, vefat onlar için geri dönülebilir bir süreçtir, bir kişinin sonsuza dek gittiğini
kavrayamazlar (Dyregrov, 2000).
Yine bu yaşlarda çocuklar gömülmeyle ilgili yanıtlanması epey güç sorular sorarlar: Ölülerin toprak altında nasıl kımıldayabildikleri, ne yiyip ne içtikleri, nasıl hava aldıklarına ait sorulardır bunlar. Bu sorular çocukların, mevtin bir son, geri dönülmeyen bir bitiş olduğu kanısını benimsemekte zahmet çektiklerini ispatlar (Yörükoğlu, 2003).
Çocuk- yetişkin yas farklılıkları
Çocuklarda görülen yas ekseriyetle döngüseldir. Her yeni gelişim periyoduyla birlikte çocuk mevte ait his ve davranışlarını tekrar edebilir. Erken çocukluk devrinde ebeveyn kaybı yaşayan bir çocuk, ergenlik periyodunda üzerinden vakit geçmiş olmasına karşın tekrar yas reaksiyonları gösterebilir (Willis 2002).
Çocuklarda vakit algısı ve vakte yapılan atıf erişkinlerden farklıdır. Erişkinler vakitle bir şeylerin değişeceğine ve işlerin düzeleceğine dair ömür tecrübelerine sahipken, çocukların bu bahisteki tecrübeleri epeyce hudutlu kalmaktadır.
Ayrıyeten vefat kavramının geri dönülmezlik ve son bulma öğeleri ile birlikte manalandırmakta zahmet çekildiği çocukluk periyodundaki yas süreci, erişkinlerde görülen süreçten daha farklı olarak gerçekleşmekte ve daha kuvvetli bir tecrübe olarak kabul edilmektedir (Kaufman & Kaufman 2005).
Çocuğun kaçınılmaz bir gerçek olan vefatı, kavram olarak algılayışı yaşına, bulunduğu gelişim seviyesine ve kişilik özelliklerine nazaran farklılaşmaktadır. Bunun için çocuğun yaşına ve gelişim periyoduna uygun açıklamalar yapılması gerekli olmaktadır. Bu süreçte çocuğun kendini söz etmesinin sağlanması, hislerinin açığa çıkarılması, yaşına uygun açıklamalar yapılması koşuldur. Çocuğun etrafındaki yetişkinlerin yas belirtilerine hassas olması ve gerekli görüldüğü takdirde profesyonel meslek elemanlarından yardım alınması faydalı olacaktır (Attepe, 2010).
Çocuklarla mevt üzerine konuşulurken bilinmesi gereken en kıymetli şeylerden birincisi, çocukların bu bahiste neyi bildikleri oburu ise neyi bilmedikleridir. Şayet korkulan, rahatsızlıkları ve yanlış bilgileri varsa, gerekli bilgiler verilerek kaygı, telaş ve şaşkınlıkları giderebilmek mümkündür. (Yıldız, 2004).
Ne söylediklerine dikkat edilerek bu husustaki ilgilerine hürmet gösterilmeli ve bağlantıya girmeleri cesaretlendirilmelidir. Açık, dürüst ve rahatlatıcı bilgiler birçok şeyi kolaylaştırmaktadır.
Vefatla ilgili yapılacak açıklamaların, çocuğun bu bilgiye muhtaçlık duyduğu vakitte, açık, anlaşılır ve kolay bir formda yapılması kıymetlidir. Vefatı, uyku, sağlıksızlık, uzağa gitmek, yaşlılık üzere kavramlarla eşleştirerek açıklamaktan kaçınılmalıdır.
Kayıp yaşayan çocuğun dikkat edilmesi gereken kimi reaksiyonları şunlardır:
Okul muvaffakiyetinde değişiklik, çok çabalamasına rağmen düşük muvaffakiyet, okula gitmeyi, uyumayı, akranlarıyla oynamayı şiddetle reddetme, ölen kişi hakkında konuşmayı reddetme, ölen bireye ilişkin şeylerden fizikî olarak kaçınma, sıklıkla öfke nöbetleri, öfkeli yansılar, çok hareketlilik, tertipli oyunlarda daima hareket etme, huzursuzluk, anksiyete ve fobiler, kazara hareketler, kendini suçlama yahut dikkat çekmeye çalışma, uyku bozuklukları, gece kabusları, çalma, saldırganlık, tahripçilik vb davranışlar, 6 aydan uzun süren saldırganlık, oburlarının haklarına atak, şiddet, asilik, otorite figürlerine karşı gelme, sıklıkla nedeni açıklanamayan huysuzluk nöbetleri, toplumsal içe çekilme, alkol yahut husus bağımlılığı, günlük aktivitelerle yahut sıkıntılarla başa çıkmada yetersizlik, ısrarlı fizikî şikayetler, vefat kanısı, iştah kaybı, uyku bozuklukları nedeniyle depresif eğilimler, uzun periyodik his yokluğu, sık panik ataklar (Yıldız, 2004).
Kayıp yaşayan çocuklara yardım konusunda yetişkinlere birkaç
teklifte bulunmak gerekirse;
1. Kayıp durumlarında çocuğunuzla açık ve dürüst bağlantı çok kıymetlidir; kayıp hakkında çocuğunuza yaşına ve gelişim seviyesine uygun açıklamalar yapın. Onlara hayatın ve doğumun ne demek olduğunu anlatmak için canlıların doğduğunu, büyüdüğünü, yaşlandıklarını ve öldüklerini söyleyin ve bunun için gerekirse etraftaki hayvanlardan örnekler verin (mesela kediler, köpekler, kuşlar, vs.).
2. Çocuğunuzdaki baş karışıklığını engellemek maksadıyla soyut açıklamalardan uzak durun. Örneğin vefatı bir tıp seyahat yahut seyahat olarak açıklamayın.
3. Bir yakınının vefatını çocuğunuza apansız söylemekten kaçının; bu durum onun şoka girmesine sebep olabilir. Bu üzere durumlarda olay çocuğa basamaklı olarak anlatılmalıdır (kaza geçirme, sağlıksızneye kalkma, vs.) ve tüm uğraşlara karşın kurtarılamadığı belirtilmelidir. Bu sırada çocuğunuzun vereceği yansıları paylaşıp ona dayanak olabilirsiniz.
4. Açıklama yaparken çocuğunuzun soru sormasına ve konuşmasına müsaade verin. Bu periyotta çocuğunuz birebir soruları tekrar tekrar sorabilir. Ona sabırla yaklaşın ve verdiğiniz karşılıklarda dengeli olmaya çalışın. Diğer bir deyişle, olayı hiç değiştirmeden anlatın ve hayatta kalanların inançta olduklarını ona söyleyin.
5. Çocuğunuzla bir arada fotoğraf albümlerine bakın.
6. Kaybı çocuk için gerçek kılabilmek değerlidir. Bu nedenle çocuğunuzun cenaze merasimine katılmasına müsaade verin. Onunla mezarlık ziyaretleri yapın.
7. Kendi hislerinizi çocuğunuzdan saklamayın ve en değerlisi ölen kişiyi hatırlatacak şeyleri ortadan kaldırmayın.
8. Çocuğunuzun duygusal manada mevtle ve kayıpla başa çıkabilmesine yardımcı olabilmek için gereksiz ayrılıkları engelleyin (Bu süreçte çocuğun yaşanılanlara şahit olmaması için bir müddetliğine yakınlara bırakmamak üzere.).
9. Çocuğunuzla anne-babasına ya da kendine bir şey olacağına dair dehşetleri ve doğabilecek suçluluk hisleri hakkında konuşun.
10. Çocuğunuz üzülmesin diye efor sarf etmeyin. Bunun yerine onun hüznüne ortak olun.
Kübler-Ross (1997), “bırakın ölenin yakını konuşsun, ağlasın yahut gerekiyorsa bağırsın. Hislerini dökmesine ve paylaşmasına iziz verin, lakin daima yanında olun. Ölenin meseleleri çözülmüş olmasına rağmen, yakınının önünde yas tutacağı uzun bir vakit vardır” formunda hislerin yaşanmasının kıymetini vurgulamıştır.
11. Kaybı takip eden devirde çocuğunuzun etrafında, ilgilerinde ve günlük aktivitelerinde rastgele bir değişiklik yapmayın. Çocuğunuzun günlük muhtaçlıklarını yerine getirmeye devam eden dengeli bir hal sergileyin.
12. Kimi durumlarda ise çocuğunuzun profesyonel ruhsal yardım alması gerekebilir.
