Fobi bir obje ya da durumla ilgili, kelam konusu tehlikeye yönelik olarak orantısız bir biçimde verilen duygusal, düşünsel, davranışsal ve fizyolojik reaksiyonlar bütünü ve bu reaksiyonlara bağlı olarak korkulan şeyden ya da durumdan kaçınma eğilimi olarak tanımlanır. Fobi sözü düşmanlarını korkutan eski Yunan Rabbi Phobos’tan gelmektedir. Günümüzde korkulan objenin isminin akabinde fobi sözünün eklenmesiyle fobilere isim verilmeye başlanmıştır. Tüm fobiler korku bozukluğu olarak ele alınmaktadır. Psikologlar fobiyi toplumsal fobi ve özgül fobiler olarak ikiye ayırmaktadırlar. Toplumsal fobi kişinin toplumsal bir ortamda kusur yapma, küçük düşme, kâfi performans gösterememe üzere endişelelerle geri durması, makul ortamlara girmemesi ya da girse bile pasif kalması biçiminde görülen bir problemdir.
Özgül Fobi
Özgül fobi makul bir obje, durum ya da canlı ile karşılaşınca yahut müsabaka beklentisi olduğunda ortaya çıkan temelsiz, abartılı, gerçek dışı bir kaygı durumudur. Psikoloji literatüründe tanımlanmış olan onlarca fobi vardır. Bunlardan kimileri; uçak fobisi, hayvan fobisi, kapalı alan fobisi, asansör fobisi, boğulma fobisi, yazı yazma fobisi vb.
Fobiler Nasıl Oluşur?
Psikoloji biliminde bir sorunun ya da bozukluğun ortaya çıkmasına dair birden fazla teori bulunmaktadır. Her bir teori kelam konusu bozukluğun oluşma formu ve tedavisi için farklı tekliflerde bulunur. Bu teorilerden en yaygın olan 3 yaklaşıma nazaran fobi oluşumu şöyledir;
Psikanalitik Teoriye Nazaran Fobi Oluşumu
Psikolojinin kurucusu olan Sigmund Freud’a nazaran fobiler bilinçdışı çatışmalarımızın sembolik yansımalarıdır. Beşerler geçmiş ya da artık ki ömürlerinde çatışma ve ağır olumsuz hisler yaşadıkları birtakım durumlarda hislerini söz edemezler ve hislerini bastırırlar. Bastırdıkları hislerin yarattığı tansiyonu azaltmak içinde bu hisleri dışa vurma gereksinimi hissederler lakin hislerini o olumsuz hisleri yaşadıkları bireylere karşı tabir ederlerse kendilerininde olumsuz bir şeyle karşılaşacaklarından bilinçdışı bir halde korktuklarından, şuur dışında ki çatışmalarını sembolik olarak öteki bir şeye ya da objeye yönlendirerek bu hislerle aşikâr bir oranda başa çıkmaya çalışırlar. Örneğin babasının değerli bir davasını takip etmek için diğer bir kente gidecek olan bir danışanım, davayı kaybederse babasına karşı hissedeceği suçluluk hissini o kadar ağır yaşıyormuş ki daha evvel tekraren uçağa binmesine karşın dava için hava alanına vardığında birden uçaktan korkmaya ve uçağın düşeceğini düşünmeye başladığını bu yüzden uçuştan vazgeçtiğini ve bir daha da uçağa binmediğini söz etmişti.
Davranışçı Teoriye Nazaran Fobi Oluşumu
Davranışçı yaklaşıma nazaran fobi kişinin nötr bir uyaran/durumla, olumsuz bir durumun ard arda gelerek kişinin zihninde bir eşleşme oluşmasına bağlı olarak ortaya çıktığını ileri sürer. Daha evvel bireye rastgele bir rahatsızlık vermeyen bir durum/nesne ile karşılaşıldığı sırada kişinin bedensel belirtilerinde bir değişme ya da olumsuz bir olay yaşanmasına bağlı olarak kişi için daha evvel nötr olan bir durum/nesne dehşet yaratan bir duruma dönüşür ve kişi bu durumu tekrar yaşamamak için o durum/nesneden kaçınmaya başlar ve durum/nesneye karşı olan korku/kaygı daha da gelişir ve kemikleşir. Bunun en uygun örneği Küçük Albert deneyidir. Bu deneyde araştırmacılar Albert ismindeki küçük bir çocuğa evvel gerçek bir tavşan verip oynamasını istemişler, Albert’da korkusuzca ve keyifle tavşanla oynamıştır. Sonrasında tavşanı Albert’a tekrar tekrar gösterip çabucak akabinde ortama çok yüksek ve rahatsız edici bir ses vermişlerdir. Bunun akabinde Albert tavşan gördüğünde korkmaya ve ağlamaya başlamıştır. Zira Albert tavşanla gürültü ortasında bir bağ kurmuş ve klasik şartlanma yaşamıştır. Hatta sonrasında Albert beyaz bir çok şey gördüğünde hatta Noel Baba gördüğünde bile ağlamaya başlamıştır.
Toplumsal Öğrenme ve Tecrübeye Bağlı Fobi Oluşumu
Bu bir çok fobinin ana gelişim nedenidir. İnsan direkt olarak deneyimleyerek ya da gözlemleyerek de öğrenebilen bir varlıktır. Geçmişte nötr olan bir durumla ilgili olumsuz bir deneyim yaşamak ya da bazen yaşayan birini görmek bizde kelam konusu duruma dair bir bilgi edinimi sağlar ve kişi hayatını yeni edindiği bilgi doğrultusunda şekillendirir. Örneğin daha evvel bir hayvan tarafından akına uğrayan biri o hayvanın hatta öteki hayvanların kendisine ziyan verebileceğine dair bir dehşet geliştirir ve o hayvanı gördüğünde korkup kaçmaya hatta o hayvanla karşılaşabileceği yer ve ortamlarda bulunmamaya başlayabilir. Bu da fobinin gelişmesine yol açar. Benzeri formda uçuş sırasında türbülans yaşayan birinde uçak fobisi gelişebilir. Şahıslar yaşamış oldukları olayın benzerini yaşayacaklarına dair tasa geliştirdiklerinden kelam konusu olayın gelecekte çok daha fazla ortaya çıkacağını düşünmeye başlarlar. Bu da endişeden korkmayı beraberinde getirir.
Bütünsel Bir Bakış Açısıyla Fobi ve Fobik Yaşantı
Kimi beşerler genetik ve kalıtımsal olarak ruhsal problemlere yatkın olarak dünyaya gelirler. Tıpkı bağışıklık sistemimiz üzere. Birtakım beşerler sık sık sıhhatsiz olurken, kimileri çok az sağlıksızlanırlar. Benzeri bir durum ruhsal sıkıntılar içinde geçerlidir. Doğuştan korkuya daha yatkın olan şahısların küçük olumsuz durumlarda bile fobi geliştirmeleri daha muhtemeldir. Öbür taraftan kimi insanların otonom hudut sistemleri (fizyolojik tepkileri) çok hassas ve oynaktır. Doğuştan getirilen bu yatkınlıkların yanı sıra bir hayvan, durum ya da objeyle olumsuz bir yaşantı deneyimleyen biri sonrasında o hayvan, obje ya da durumla bir daha karşılaşırsa ziyan göreceğini geçmişte yaşadığı şeye benzeri belkide çok daha makûs birşey yaşayacağını düşünmeye başlar, bu fikir korku ve kaygıyı tetikler, telaş ve dehşet otonom hudut sistemini tetikleyerek kalp çarpıntısı, terleme, sıcak basması, titreme, bedende gerilme vb sempatik hudut sistemi semptomlarını ortaya çıkartır. Tüm bunların sonucunda da kişi o durum, obje ya da hayvandan uzaklaşır. Uzaklaştığında endişe ve derdinin azaldığını fark eder. Bu rahatlık halini sürdürebilmek için kaygı veren şeyden daima olarak uzak durmaya başlar bu da fobi oluşumuna yol açmış olur. Hatta uç noktalarda kimi bireyler fobisini yaşadıkları şeyin ismini duyduklarında, tv de gördüklerinde ya da hayal ettiklerinde bile tasa belirtileri göstermeye başlarlar.
Özgül fobi görülme oranı erkeklerde %7 bayanlarda %16 civarındadır. Öbür taraftan panik atak, yaygın anksiyete bozukluğu üzere korku bozukluğu olan şahıslarda fobi görülme mümkünlüğü daha da yüksektir.
Hayvan Fobisi
Bir hayvan fobisi, rastgele bir yahut tüm hayvanlardan çok ve garçek dışı ve abartılı kaygı ile karakterizedir. Herkesin makul hayvan tiplerinden korkması olağanken bu dehşet, bireylerin hayatlarının olağan bir biçimde devam etmesini engellemez. Hayvan fobisi için, makul bir tıp hayvanla müsabakanın yakında olduğunu bilerek, acı çeken kişinin tüm hayvanları yahut makul tıpta hayvanları önlemek için kendi planlarını değiştirmesine hayatını sonlandırmasına yol açabilir. En yaygın görülen hayvan fobileri; kedi fobisi, köpek fobisi, böcek fobisidir.
Hayvan Fobisinin Nedenleri
Tüm fobiler üzere, hayvan fobisi için üniversal olarak açıklama yoktur. Daha çok, böylesi bir bozukluğun ortaya çıkmasına yol açan, her bireyin çeşitli eşsiz tecrübeleridir. Hayvan fobisinin gelişmesine neden olabilecek tecrübelerden birtakım örnekler ortasında hayvanlarla ilgili erken yaş travmatik olaylar, bu tıp olaylara şahit olma, hatta anne-babalar yahut bakıcılar tarafından hayvanlara karşı dehşet yahut kaygıyı vurgulayan yetiştirme sayılabilir. Ne olursa olsun, tedavi edilmezse fobi berbatlaşabilir ve kişinin toplumsal ve duygusal hayatını daha da engelleyip sonlandırabilir.
Fobi Tedavisi Nasıl Yapılır?
Fobiler insan ömrünü çok kısıtlayan bir sorun olmakla birlikte fobi tedavisi kısa ve yüksek muvaffakiyet oranına sahip bir ruhsal sorun olarak kabul edilirler. Fobi tedavisi için kullanılan bir çok tedavi formülü bulunmaktadır. Bunlardan kimileri;
Sistematik duyarsızlaştırma; bu metotta bireye nefes, otojenik gevşeme idmanları ve imajinasyon uygulamaları öğretilir. Akabinde kişinin fobi yaşadığı şeye dair endişeleri en az telaş verenden en fazla tasa verene kadar sıralanır, akabinde evvel imajinasyon çalışmalarıyla korktuğu şeylerle kademeli olarak yüzleştirilir ve bu sırada oraya çıkan fizyolojik belirtilerini denetim etmesi sağlanır. Son etapta ise kişinin fobi sorunu yaşadığı şeyin gerçek hali ile kademeli olarak yüzleştirilmesi sağlanır. Evrimsel açıdan bakıldığında dünyadaki tüm canlıların en temel özelliği ahenk sağlamaktır. Sistematik duyarsızlaştırma metodu ile şahısların korku hissettikleri uyarana karşı ahenk sağlamaları gerçekleştirilmiş olur. Bunun en uygun örneği kedi ya da köpek fobisi olan birinin yavru bir kedi ya da köpeği beslemeye başlamasıyla vakitle fobisini yenmesidir.
Bilişsel davranışçı terapi; bu teknikte öncelikli olarak kişinin yaşadığı fobik duruma dair olan çarpıtılmış olumsuz his ve niyetleri saptanır, akabinde bu niyetlerin yerine daha gerçekçi ve rasyonel niyetler yerleştirilir. İkinci basamakta sistematik duyarsızlaştırmaya misal kimi yollarla kişinin fobi durumunda yaşadığı bedensel semptomları denetim etmesi sağlanır.
EMDR; açılımı göz hareketleriyle duyarsızlaştırma ve tekrar sürece tekniği olan EMDR usulünde, şahısta fobi oluşmasına dair geçmişte yaşadığı olumsuz olaylar listelenir ve tercihen yaşanılan birinci olaydan başlayarak yaşadığı olumsuz durumların imajları ya da kelam konusu olayların hisleri EMDR teknikleriyle silinir. EMDR uygulaması sonrası bireyler bu olayları ya hiç hatırlamazlar yada hatırlasalar bile bu hatırlama onlara hiç bir biçimde rahatsızlık vermez. EMDR prosedürü şimdi yaşanmamış lakin yaşanabileceği varsayılan mümkün durum ve senaryolar içinde kullanılabilir. Örneğin hiç uçağa binmeyen birinin zihninde uçakta yaşayacağını varsaydığı kimi muhtemel senaryo ya da imajlar vardır. EMDR bu imgelerinde silinmesi yolu ile fobileri tedavi etmektedir.
