Doğal afetlerle bir arada insan imali afetler de diyebileceğimiz tecavüz, taarruz, savaş, trafik kazası, bir yakının kaybı yahut öldürülmesi üzere olaylar insanlarda emsal reaksiyonlara yol açmaktadır. Bunlardan kişinin fonksiyonlarını bozacak kadar şiddetli olanlar birinci bir ay için Akut Gerilim Bozukluğu, bir aydan sonraki periyot için de Travma Sonrası Gerilim Bozukluğu (TSSB) olarak isimlendirilmektedir.
TSSB tanısı alan insanların yaşadıkları sorunu anlayabilmek için bozukluğun belirtilerinden kısaca kelam etmek yerinde olacaktır. Literatürde TSSB’nin klinik özellikleri üç ana kümede toplanmıştır. Birinci küme çok uyarılmışlık durumuyla ilgilidir ve daima dert,uykusuzluk, ve konsantrasyon zahmeti üzere belirtileri kapsar.İkinci küme ise bozukluğa neden olayla ilgili imgelerin daima yinelenmesiyle ilgilidir. Birey, olaya ait imgeleri, sesleri ya da kokuları hiç beklenmedik vakitlerde tekrar algıladığını hissedebilir ya da olayla ilgili düşler görür. Üçüncü küme ise kaçınma belirtilerini içerir. Olayı anımsatacak yerlerden, konuşmalardan ya da etkinliklerden kaçınma, aktivite ve ilgilerin azalması, his kısırlığı ile ilgili belirtiler bu kümede yer alırlar. Depresyon, farklı telaş bozukluğu cinsleri ve unsur kullanımı üzere sorunların TSSB’ye eşlik edebileceği de bilinmektedir.
Terörizm üzere insan eliyle istemli olarak yaratılan travmatik olaylar ya da geniş kitleleri etkileyen şiddet aksiyonları yarattıkları dehşet ve itimat kaybı üzere nedenler le etkiledikleri toplumlarda değerli ruhsal sıkıntılara yol açmaktadırlar. Travmatik olayın özellikleri kısa ve uzun devirde çeşitli ruhsal sıkıntılara yol açabilmektedir.
Travmayla direkt karşılaşanlarda daha fazla olmak üzere, olaydan dolaylı olarak etkilenenlerin değerli bir kısmında de travmatik gerilim ve alakalı sıkıntılar ortaya çıkmaktadır. Travmatik gerilim problemlerinin kıymetli oranda yeti yitimi ve fonksiyon kaybına yol açtığı da bilinmektedir,
KLİNİK
TSSB’nin ortaya çıkmasında travmanın o birey için niteliği, şiddeti, daha evvel yaşadığı travmatik olaylar ve travma sonrası içinde yaşadığı şartlar belirleyici faktörler olarak dikkati çekmektedir. Çeşitli sınıflamalarda TSSB semptomları farklı formlarda ele alınmış olmakla birlikte genel olarak şu başlıklar altında toplanabilir:
1. Artmış uyarılmışlık:
Artmış uyarılmışlık belirtileri, bireyin travmayla karşılaştığı sırada yaşadığı ve onu hayatta tutacak olan yaşantı örneklerinin uzantısı olarak düşünülebilir. Gerilim karşısında birinci karşılık olan uyarılmışlık hali, TSSB’de artmış uyarılmışlık şeklindekendini göstermektedir. Tahminen de bu nedenle TSSB’de en yaygın görülen belirtilerdir. Uyku düzensizliği, irritabilite ve impulsivite önde gelen belirtilerdir. Laboratuvar bulguları da klinik belirtileri destekle- mektedir. Bunlar ortasında taşikardi, yüksek deri direnci ve EMG tonusu, idrarda 3-metoksi 4-hidroksifenil glikol (MHPG) fazlalığı, platelet α 2 adrenerjik reseptör sayısı, lenfosit basal siklik adenozin mono- fosfat ve adenilat siklaz seviyesinin düşüklüğü sayılabilir. Misal sonuçlara, yaşanan travmaya misal ihtarların verildiği deneysel ortamlarda ve adrenerjik stimulasyonla da ulaşılmaktadır. Bu paralellik, adrenerjik sistem ile TSSB ve art-mış uyarılmışlık ortasındaki alakaya işaret etmektedir.
2. Travmatik olayın tekrar tekrar yaşanması:
Düşlemler; fikirler, algılar ya da düşler halinde olabileceği üzere dissosiyatif geri dönüş yaşantıları biçiminde de olabilir. Dissosiyatif geri dönüşler şuur bozukluğu olmaksızın travmatik olayın tekrar ve canlı olarak yaşanmasıdır. %8-13 oranında görülmektedir (Burstein 1985). Bu yaşantılar çabucak her vakit geçmişteki travmayla direkt ya da dolaylı, tümüyle ya da bir kesimle alakalıdır.
3. Heyecansal sonluluk ve kaçınma:
Heyecansal sonluluk, sağlıksızların kendilerini denetim etmedeki zahmetin farkında oluşları sonucu, güçlerini dış dünyadan çekerek kendilerine yöneltmeleri, bunun da ferdi doyumluluğu sınırlamasıyla gelişen bir tablo olduğu düşünülmektedir. Heyecansal sonluluk ve kaçınma ile baş edebilmek için ergenlerde saldırgan davranışlar ve husus berbata kullanımı görülebilmektedir.Kaçınma, dış dünya ile bağlantıdaki yordanamaz reaksiyon kalıpları, gerginlik, duygusal sonluluklar nedeniyle hem savunma, hem de dış dünyaya katılamamanın getirdiği bir uzaklaşma, çekilme biçiminde kendini göstermektedir.
Kimi durumlarda TSSB’ye neden olan ruhsal travmaya fizikî travma da eşlik edebilmekte, fizikî ağrı, deformite ve sakatlık korkusu da eklenmektedir.Bu durum sağlıksızlığın gelişme riskini daha da arttırmaktadır.
Klinik açıdan kıymetli bir özellik de travmatik yaşantıdan 6 aydan uzun bir mühlet sonra ortaya çıkan tiplerdir. Bunlara, “gecikmeli başlangıçlı” ismi verilmektedir.
TSSB Teşhis Ölçütleri
– Vefat, ağır yaralanma, cinsel atak üzere durumlardan en az biri ile karşılaşmış olma.
– Direkt örseleyici olaylar yaşama yahut şahit olma.
– Örseleyici olayların istemsiz gelen anıları.
– Geçmişe dönüşler
– O olayı hatırlatan durumlarla karşılaşınca uzun müddetli külfet yaşama
– Bu uyaranlara karşı fizyolojik reaksiyon gösterme ( terleme, süratli nefes alış verişi, süratli kalp atışları, göz bebeklerinde büyüme…)
Bu belirtiler TSSB tanısı için bir aydan uzun görülmelidir.
YAYGINLIK
Her bireyin genetik özellikleri, fizikî yapısı, ruhsal geçmişi ve o durum için motivasyonu, muhakkak stresörlerle baş etme düzenekleri farklıdır. Bu nedenle TSSB yaygınlığı farklılık göstermektedir. TSSB, daha çok genç erişkin, bekar, boşanmış, dul,ekonomik taraftan zayıf ya da toplumsal istikametten izole bireylerde görülmektedir. Risk altındaki kişilerde(savaş, çatışma, cinayet ya da doğal afet yaşama gibi) oran %58’e kadar çıkabilmektedir. İnsanların neden olduğu travmaların, doğal felaketlerden daha fazla TSSB oluşturduğu bilinmektedir.
TEDAVİ
İlaç Tedavisi
Travma tesirlerini şiddetli bir biçimde yaşayan bireylere uygun bir antidepresan tedavisi başlanabilir. Tedavide kullanılan ilaçlar kişinin his durumunu düzenleme, çok uyarılmayı azaltma, öfke denetimini sağlama, fikir içeriklerini düzenleme üzere bir çok semptomla bağlı alanda fayda sağlamaktadır. Tedavi mühleti tabip tarafından belirlenir.
EMDR
Travma tedavisinde en tesirli yollardan biri olan EMDR Göz Hareketleriyle Duyarsızlaştırma ve Tekrar Sürece olarak isimlendirilir. Bu prosedürde emel travmatik olayın olumsuz tesirlerine duyarsızlaşmasını ve olumlu bir halde olayı tekrar işlemesini sağlamaktır. Bu teknikte sağlıksıznın olay anında aslında işlememiş olduğu duygusal, görsel, bedensel anıların işlenmesi hedeflenir. Kısa periyodik bir tedavi biçimidir.,
Bilişsel Davranışçı Terapiler
Bilişsel Davranışçı Terapiler ortasında travma tedavisinde bilhassa Alıştırma (exposure) terapisi ve Sistematik Duyarsızlaştırma (desensitization) teknikleri başarılı olmaktadır. İki teknikte de kişinin travma ile ilgili imgeler ve durumlarla sistematik ve denetimli bir biçimde yüzleşmesini sağlayarak kişinin duyarsızlaştırılması ve travmatik tesirlerin basamaklı olarak azaltılması amaçlanır.
