Okul öncesi yıllar, öteki hayat devirleri ile kıyaslandığında gelişimin farklı istikametlerinin birbirleriyle ilgisinin en fazla olduğu devirdir. Bu yıllar çocuk gelişiminde kritik yıllardır. Bu yıllarda temeli atılan vücut gelişimi, psikososyal gelişim ve kişilik yapısının, ileriki yaşlarda istikamet değiştirmekten çok, birebir istikamette gelişme talihi daha yüksektir. Araştırmalar, çocukluk yıllarında kazanılan davranışların yetişkinlikte, bireyin kişilik yapısını, hal, alışkanlık, inanç ve bedel yargılarını büyük ölçüde biçimlendirdiğini ortaya koymaktadır.
-
DÖRT YAŞ ÇOCUĞUNUN GELİŞİMİ
Dört yaş çocuğu, kendi kendine hareket edebilen, soru sorabilen, seçim yapabilen, kendisi hakkında bilgiler verebilen bir bireydir. Toplumsal gelişim istikametinden de büyük etap kaydeden dört yaş çocuğu, öteki çocuklarla birlikte olmaktan daha fazla zevk almaya başlar. Oyunları daha uzun periyodiktir. Bu devirde çocuk kendisiyle oynayacak bir ya da iki arkadaş seçer. Evvelce seçtiği oyun arkadaşı her iki cinsten olabilir. Sorgu çağı dört yaşta en üst seviyeye ulaşır. Dört yaş çocuğu lisan aracılığı ile his ve niyetlerini tabir etmede zahmet çekse de, ekseriyetle başarılıdır. Hâlâ gerçek ile hayali birbirine karıştırma konusunda meseleleri vardır. Dört yaş çocuğu rahatça zıplar, koşar, yürür, her fırsatta hareket etme muhtaçlığını belirtir. El ve parmaklarını kullanmada ustalık kazanmıştır.
-
BEŞ YAŞ ÇOCUĞUNUN GELİŞİMİ
Çocuğun etrafına ait yeni keşiflerde bulunduğu, etrafını giderek genişlettiği, yetişkin takviyesine daha az gereksinim duyarak kimi sorumluluklar almaya hazırlandığı bir yaştır. Bu yaştaki gelişim birinci dört yıla oranla hayli yavaşlamıştır. Beş yaş çocuğu hislerini denetim etmeyi de başarır. Beş yaş çocuğu başladığı bir işi bitirmek ister. Kas hâkimiyeti gelişmiştir. Dikkatlidir. Kendi kendini eleştirir ve kendine güvenir. Söylenenleri anlar, uygular ve belleği güçlüdür. Kendi yaşındaki çocuklarla küçük kümeler halinde oynar. İp atlama, bisiklete binme, koşmaca üzere oyunlar oynamaktan zevk alır. Kendi kendine giyinme, yemek yeme, saçlarını tarama, yıkanma üzere öz bakımla ilgili bahislerde yeterlice ustalaşmıştır. Ayakkabısını giyebilir, kolay tokaları takabilir, biraz güç da olsa düğmelerini ilikleyebilir. Hülasa, beş yaşındaki çocukta, motor istikrarın, niyetin, ferdî toplumsal alakaların, benlik kavramının, konutta, okulda ve toplum içinde ahenginin daha besbelli olduğu görülür.
-
ÇOCUĞUN BEDENSEL GELİŞİMİ İÇİN NELER YAPABİLİRİZ?
Muhakkak bir yükseklikten atlama oyunları oynaması için fırsat verin. Ortamı, düşmesine ve bir yerini incitmesine fırsat vermeyecek halde düzenleyin. Objelerin etrafında farklı biçimlerde koşmasını sağlayın ve yapılanlar hakkında konuşun. Örneğin, hızlı-yavaş koşma, ileri-geri, gürültülü-sessiz üzere. Hamurdan istediği biçimleri oluşturmasını isteyin. Sonra yaptıklarını size anlatsın. Çeşitli biçim ve renkteki küçük boncuklardan bilezik kolye yapmasını sağlayın. Geometrik formlarla ilgili faaliyetler yapın. Sizin kâğıda çizdiğiniz bir geometrik hali çocuğun da yapmasını isteyin. Her bir geometrik formun ne olduğunu öğretin ve sonra sorun. Sık sık parka götürün ve parktaki aletleri kullanarak büyük kas gelişiminin desteklenmesini sağlayın. Parkta salıncağa biner, kaydıraktan kayar, birebir vakitte öteki çocuklarla bir ortaya gelirler.
-
Çocuğun Zihinsel Gelişimi
Diğerlerinin birebir objeyle ilgili farklı bakış açıları olabileceğini fark etmeye başlarlar. 4 yaşta bu kavram gelişir. Bir deneyde, kaplumbağa resmi, yetişkin ile çocuk ortasına konur. Yetişkine nazaran kaplumbağa zıt durmaktadır. Çocuğa nazaran ise ayakları üzerinde durmaktadır. 4 yaşta çocuklar kendi görüşlerinin yetişkininkinden farklı olduğunu anlarlar. Her gün meskende kullanılan eşyalarla ilgili bilgileri artar. Objeleri geometrik özelliklerine (kare, daire, üçgen gibi) nazaran ayırabilirler. En büyükten en küçüğe gerçek objeleri sıralayabilirler. En az 4 ana rengi (mavi, sarı, kırmızı, yeşil) yanlışsız söyleyebilirler. 10 yahut daha fazla sayıdaki objeyi sayabilirler. Vakit kavramını anlamada artış gösterirler. Okul öncesi devirde, çocuklar günlerin sabah, öğle ve akşam olarak vakitlere bölündüğünü, yılda 4 mevsim bulunduğunu bilirler. Haftanın birtakım günlerini bilebilirler. Vaktin, saat ve dakikalara bölündüğünü anlarlar. Günlük vakit aralıklarının (rutinlerin) sırasını anlarlar. Örneğin, öğlen yemeğinden evvel kahvaltı edilir üzere. Bilerek palavra söyleyebilirler. Çocukların diğerlerini kandırma maharetini ne vakit geliştirdikleri konusunda fikirler çelişkilidir. Kimi araştırmacılar, çocukların 3 yaşta bu maharete sahip olduklarını söylerler lakin birden fazla bilerek palavra söylemenin 4 ve 5 yaştan evvel gelişmediğini söz ederler.
-
Çocuğun Zihinsel Gelişimini Desteklemek İçin Siz Neler Yapabilirsiniz?
Her gün yüksek sesle kitap okuyun. Çocuğun da kendi kendine kitaba bakmasını teşvik edin. Bakabileceği diğer yazılı malzemeler de sunun. Mecmua, gazete üzere. Ayrıyeten renkleri öğrenmesi için de kitapta geçen renkleri sorabilirsiniz. Meskende kullanılan eşyalarla oyun oynayabilirsiniz. Örneğin, “tabak ne işe fayda?” üzere, “su ısıtıcıyı nerde kullanırız?” üzere, “elektrik süpürgesiyle ne yaparız?” üzere. Sınıflandırma marifetini arttırmak için oyunlar oynayın. Örneğin, plastik torbanın içine daire, üçgen, kare üzere biçimleri olan objeler koyun. Çocuğun bir tane seçip ne olduğunu bulmasını isteyin. Tıpkı halde olanları bir küme yapmasını isteyin. Sıralama maharetini kazandırmak için oyunlar oynayın. Örneğin, plastik halkaları, bardakları büyükten küçüğe ve küçükten büyüğe dizmesini isteyin. Sayı saymayı geliştirmek için oyun oynayın. Örneğin, fasulyelerden yararlanabilirsiniz. Çocuğun, istediğiniz sayıda fasulyeyi önüne dizmesini isteyin. Örneğin, 3 tane koy, 10 tane koy üzere. Vakit kavramını geliştirmek için sohbet edin. Örneğin, bir gün içinde neler yaptığını sorabilirsiniz. “Sabah kalkar kalkmaz ne yapıyor. Öğle ne yapıyor?“ üzere. Günün kısımlarını kullanarak konuşabilirsiniz.
-
Çocuğun Lisan Gelişimi
Kardeşlerinin isimlerini söyleyebilirler. Adreslerini söyleyebilirler. 6 sözden oluşan, karmaşık cümlelerle konuşurlar. Bu yaşta lisan maharetleri epeyce zenginleşir. Lisandaki tüm sesleri çıkartabilirler. Söz hazineleri 1500 söze çıkar. Uzun öyküler anlatabilirler. Günlük olayları, düşlerini, hayallerini paylaşırlar. Dinledikleri kıssayı hatırlayabilirler.
-
Çocuğun Lisan Gelişimini Desteklemek İçin Siz Neler Yapabilirsiniz?
Kardeşlerinin isim, soyadlarını ve kendi adreslerini öğrenmelerine yardımcı olun. Sorular sorun. Karşılıkları tekrarlamalarını isteyin. Söz hazinesini genişletmek için yeni sözler öğrenmelerini sağlayın. Yeni sözlerin manalarını açıklayın ve uygun ortamda kullanın. “Bu taşıt çevreyolunda gidiyor. Bu otomobil. Otobüs ise bir öteki taşıt aracı. Tren ve uçak da o denli üzere. Yapacakları hakkında konuşabilirsiniz. Örneğin, “bugün yemekten sonra ne yapacağımız hakkında konuşmuştuk hatırladın mı? Evet, bugün yüzmeye gideceğiz. Yüzmek için ne giyeceğiz? Üzere. Daha evvel okuduğunuz kıssa ile ilgili sorular sorarak hatırlamasını teşvik edin. Kitabın fotoğraflarına bakmasını sağlayın. Yazma ve okumanın günlük hayatta ne kadar değerli olduğunu gösterin. Etraftaki yazılı materyallere dikkatini çekin. Ne hedefi olduğunu söyleyin. Televizyon izlerken birlikte olun. Gördüklerinizle ilgili çocuğunuzla konuşun. Kitaptan zevk almasını sağlayın. Bunun için kitaplara kendi ulaşabileceği bir kitaplık yapın. Kitap okuma, müzik söyleme, söz oyunları oynama ve çocukla konuşma, söz hazinesinin gelişmesine yardımcı olacaktır.
-
Çocuğun Sosyal-Duygusal Gelişimi
Arkadaşları üzere olmak isterler. Arkadaşlar, kanılarını, davranışlarını etkilerler ve onlar üzere olmak isterler. Diğer ailelerin farklı bedelleri ve fikirleri olduğunu öğrendiklerinde bu bilgiyi birtakım şeyleri konutta talep ederek denerler. Örneğin, yasak TV programlarını izlemek, kendi konutlarında müsaade verilmeyen yiyecekleri yiyebilmek için… Vb. Arkadaşlarını mutlu etmeye çalışırlar. 4 yaşındakiler için arkadaşları farklı davranışların, pahaların, ömür biçiminin göstergeleridir. Arkadaşlarını konutlarına davet ederler- ailesini, eşyalarını, konutlarını görmeleri için. Onları mutlu etmeye ve buna uygun yeni davranışlar sergilemeye başlarlar. Gerçekle, fanteziyi birbirinden ayırt edebilirler. Gerçekle uydurma ortasındaki farkı öğrenmeye başlarlar. İkisi ortasında gidip gelirler lakin 3 yaştaki üzere başları karışmaz. Dans etmekten müzik söylemekten ve oynamaktan hoşlanmaya başlarlar. Kurallara daha fazla uyarlar. 5 yaşına yaklaşırken çocuklar kolay bir ahlak hissine sahiptirler. Yeterli ve makus kavramlarını keşfetmeye çalışırlar. Anne babayı mutlu etmek için ve cezadan kaçmak için katı bir formda kurallara uyarlar. Sonuçlar her şeyden daha değerlidir. Bedelli bir şeyi kırdıklarında kendilerinin makûs olduğunu düşünürler (kaza bile olsa). Kaza ile berbat davranış ortasındaki farkı anlamalarına yardımcı olunması gerekir. Bazen talepkâr, bazen de işbirlikçi olurlar.4 yaşında beklenmedik duygusal reaksiyonları denetim altına alabilmektedirler. Karşı gelme, itiraz hislerini denetim edebilmede hala zahmet çekmektedirler. Aile kurallarına uymayabilirler, anne yahut bakıcılarını rahatsız etmek için makus davranabilirler, kaba konuşabilirler. Makus davranışlar, küçük yaşlardaki sonları test etmeden farklı olarak bu devirde şuurlu yapılır. Bu değişimlere karşın, çocuklar anne yahut kendilerine bakan kişiyi mutlu etmeye çalışırlar. Bunu yapmak için muhakkak şeyleri yapmaları gerektiğini muhakkak halde davranmaları gerektiğini bilirler.
-
Çocuğun Sosyal-Duygusal Gelişimini Desteklemek İçin Siz Neler Yapabilirsiniz?
Üstün kahramanlarla ilgili oyunlar oynayın. Şapkalar, kostümler maskeleri kullanın. Muhteşem kahramanlarla ilgili konuşun. Görsel materyallerden de yararlanabilirsiniz. Onların gerçek olmadığını ve kavgalarının birer oyun olduğunu söyleyin. Vurmadan kırmadan arbede ediyormuş üzere yapmalarını isteyin. Sinemalardaki oyuncuların da bu türlü davrandıklarını söyleyin. Kostümleri çıkardıklarında kendileri olacaklarını söyleyin. Arkadaşlarını sık sık meskene davet etmelerine müsaade verin.
-
Çocuğun Cinsel Gelişimi
4-5 yaş çocuğu bebeğin annenin karnındaki özel yerde, rahimde büyüdüğünü anlayabilir. Bebeğin oluşması içinde erkekten bir tohum (sperm) ve bayanda olan çok küçük yumurtanın birleşmesi sonucu oluşabileceğini anlatabilirsiniz.
4-5 yaş çocukları birbirlerinin bedenlerini görmek incelemek için çok meraklıdırlar. Bu mevzuda onların yaşına uygun cinsel eğitim kitaplarındaki vücut modüllerini gösteren fotoğraflardan yararlanabilirsiniz.
4-5 yaş çocuğunuza kız ve erkek vücudunun birçok emsal yeri olmasına karşın farklı yerleri olduğundan bahsedin.
Çocuğunuz ile cinsellik hakkında erken yaşlarda konuşmaya başlamanız, çocuğunuzun sağlam bir kaynaktan cinsellik hakkında bilgi edinmesine ve kendi öz-değeri ve öz itimadını destekleyecektir.
Çocuğunuzu arkadaş ziyaretlerinde (özellikle kendi yaşından büyük arkadaşları ile), oyun sırasında odanın kapısının her vakit açık olmasına, denetlendiklerini hissettirmeden odaya bir mazeret ile orta sıra girip çıkarak oynan oyunları kontrol altında tutmak gerekir.
Çocuğunuzun soru sormasını beklemeyin. Hiç soru sormamaları bu mevzuyu merak etmedikleri, bu bahiste bilgi sahibi olmamaları manasına gelmez. Cinsellik hakkında çocuğunuzu bilgilendirmek içinin yaşına uygun cinsel eğitim kitaplarından yararlanabilirsiniz.
Cinsellik hakkında konuşmak için hiçbir vakit çok geç değildir. Kendinizi hangi ortamda konuşmak için daha rahat hissediyorsanız o vakit bu mevzuyu açabilirsiniz.
Şayet çocuğunuzun sorduğu sorunu yanıtını bilmiyorsanız’ ’Ben de bilmiyorum’ ’demeniz uygundur. Konuşmayı ’’Bu sahiden uygun bir soru bu mevzuyu araştırıp sana karşılığını vereceğim/birlikte araştırabiliriz.’’ diyebilirsiniz.
Çocuğunuzu cinsellik hakkında bilgilendirmek için fırsatları yakalayın.
Çocuğunuzun ne bildiğini ve ne anladığını öğrenmek için ne düşündüğünü sormaktan çekinmeyin.
Çocuğunuzu korumak için ona sürpriz ile sır ortasındaki farkı öğretin.
Çocuğunuza ‘Hayır’ deme hakkının olduğunu, kendi rahatsız hissettiği bir durumda hayır diyebileceğini öğretin. Kendini rahatsız hissettiği bir durumda çabucak güvendiği bir yetişkine giderek durumu anlatmasının gerekliliğinden bahsedin.
Çocuğunuz iyi/kötü dokunuşları öğretin.
Çocuğunuza vücudunun kendine ilişkin olduğunu, anne-baba-doktor dışında kimsenin onun bedenine müsaade vermediği sürece dokunamayacağını öğretin.
Çocuğunuzu erken uyaracak yayın ve görsel medyada şahit olabileceği husus ve fotoğraflara dikkat edilmesi gereklidir.
