Konfüçyus‘a sordular: “Bir ülkeyi yönetmeye çağrılsaydınız yapacağınız birinci iş ne olurdu?” Büyük filozof, şöyle yanıt verdi: “Hiç kuşkusuz lisanı gözden geçirmekle işe başlardım. Şöyle ki: Lisan kusurlu olursa, sözcükler kanıyı âlâ anlatamaz. Fikir uygun anlatılmazsa, yapılması gereken şeyler gerçek yapılamaz. Ödevler gereği üzere yapılmazsa, töre ve kültür bozulur. Töre ve kültür bozulursa, adalet yanlış yola sapar. Adalet yoldan çıkarsa, şaşkınlık içine düşen halk ne yapacağını, işin nereye varacağını bilmez. İşte bunun içindir ki lisan, çok önemlidir!”
Lisan Nedir?
Lisan, beşere mahsus en güçlü irtibat aracıdır. Lisan, niyet ve hisleri anlatmada ve öğrenmede, ilgi alanları, tecrübeleri, bilgileri aktarmada; soru sormak, istekte bulunmak üzere fonksiyonları gerçekleştirmede kullanılan bir araçtır. Lisan gelişimi ise, sözlerin, sayıların, sembollerin kazanılması, saklanması ve lisanın kurallarına uygun olarak kullanılmasının gelişimi olarak tanımlanır. İnsan toplumsal bir varlıktır ve toplum içinde yaşar. Bu nedenle toplumdaki öteki bireylerle ilgi içindedir. Bu bağlantıları kurmak için makul irtibat araçları gereklidir. Bebekler konuşma lisanını kullanmadan evvel de bağlantı kurabilirler. Ağzını uyarıcıya hakikat çevirme refleksi bebeklerde emme ve yemeyle İlgili yeteneğin bir göstergesidir. Çeşitli ağlama tipleri acı ağrı, düş kırıklığı ve yorgunluğun belirtisi olabilir. Sözel bir lisan olmayan beden lisanı; beden duruşu, yüz sözleri, düzgün ya da gergin kaslar, hareket, göz yaşları, terleme, titreme, sallanma üzere davranış ve reaksiyonları içermektedir. Lisan olmaksızın manalı insan bağları geliştirmek olanaksızdır.
Lisan ve Niyet
Lisan ve niyet, dış dünyayı yöneten kuralları manaya yeteneğini yansıtır; dünyadaki olaylar ve etkileşim sürecinde gelişmektedir. Etkileşimi başlatma, sürdürme ve eserden yararlanma, insanların Bağlantı kurma, bilgileri manaya, üretme ve söz etme maharetine dayalıdır. Bağlantı kurmanın en kıymetli aracı lisandır. Piaget nazaran lisan gelişimi çocuğun bilişsel gelişiminin belli bir kademeye ulaşmasının doğal bir sonucudur. Bilişsel gelişimin temelinde lisan gelişimi değil, lisan gelişiminin temelinde bilişsel gelişim yatar. Düşünme ve irtibat aracı olan lisan, tıpkı vakitte bir öğrenme-öğretme düzeneğinin da aracıdır. İnsanın his ve niyet yapısını oluşturan ve şekillendiren lisanın, insanoğlunun yaşadığı cihanı manaya ve bu anladıklarını başkalarına anlatma gayretiyle ortaya çıkmış bir olgu olduğu söylenebilir.
LİSAN VE BAĞLANTI
“Dil” ve “iletişim” kavramları» birbirleriyle bağlı olmakla bir arada eş manalı değildirler. Lisan işaretten kurulur ve bu işaretlerle bir kişi diğerlerine bilgi iletir. Bağlantı ise, bir organizmanın ürettiği, öbür organizmalar için manalı olan ve böylece onların davranışlarını etkileyen sinyallerden oluşur. Hayvanlardaki irtibat yalnızca davranış ve hareketlerle olurken insanlarda, bunların yanı sıra, sözcüklerle, lisan kullanarak yapılan bir bağlantı de vardır. Bunun için de heceler, sözcükler ve cümleler birbirleriyle belirli bir ilgi ve sıralama tertibi içinde kullanılıp sembolik bir mana taşırlar.
LİSAN GELİŞİMİNDEKİ UNSURLAR
Çocuğun dil’i öğrenmesi ve kullanması için aşağıdaki unsurların göz önünde tutulması gerekir:
1. Lisan gelişimi, çocuğun olgunluğu ile yaşantılarının bir nizam içinde bulunmasına bağlıdır.
2. Lisan gelişimi çocukların bir şeyler söyleyebileceği ve çocukların bir şeyler söyleyebilmek için güdülendiği bir etrafta mümkündür.
3. Lisan gelişimi, yalnız okul ya da aile içinde değil, çocuğun hayatının bütünü içinde düşünülmelidir.
4. Çocuğun konuşmasının, bir gayeye ulaşmak için gerekli olduğu vakitlerde lisan gelişimi daha yeterli olmaktadır.
5. Lisan gelişimi her istikametiyle kişiseldir, bireyin kendine hastır.
LİSANIN TEMEL BİLEŞENLERİ VE KURALLARI Her lisanın kendine has kuralları ve temel bileşenler bulunmaktadır. Bunlar: Sesbirimler, biçimbirimler, sözdizimi, mana ve kullanımdır.
Sesbirim (Phoneme): Bir lisandaki en küçük ünitedir. Lisana bağlı olarak 20 ile 60 ortasında sesbirim olabilir. Sesbirimleri alfabedeki harflerden daha çoktur. Zira kimi harflerin birleşimleri farklı sesbirimlerini oluşturmaktadır.
Biçimbirimler(Morp7ıemes): Bir lisandaki en küçük mana üniteleridir. “Biçim” ya da “ifade” üzere tek sözcüklerden ya da “yaz-gülü” üzere öbür biçimbirimlerin birleşiminden de üretilebilir. Bu birleşimlerin bir kurala nazaran ve belirli bir sırada olması gerekmektedir.
Sözdizimi (Syntax): Kelam dizimi sesbirimler inin biçimbirimlerle, biçimbirimlerin sözcüklerle, sözcüklerin de kabul edilebilir bir anlatım oluşturmak için sözcük öbekleri ve cümlelerle birleştiği kurallar sistemidir Örneğin, “Selin okula başladı” biçiminde kurulmuş cümlede kurallı bir dizim kelam bahsidir.
LİSANIN TEMEL BİLEŞENLERİ VE KURALLARI
Mana (Semantik): Sözcük ve cümlelerin manalarıyla ilgilidir. Sözcüklerin düzgün bir biçimde kullanılmasını sağlar. Çocuk söylenişleri birebir lakin manaları farklı olan sözleri öğrenir. Örneğin çocuk, yaz sözcüğünün mevsimi mi yoksa yazma aksiyonunu mi söz ettiğini kavrar.
Kullanım (Pragmatik): Lisanın günlük kullanımı manasına gelmektedir. Çocuklar yetişkinlerle ve yaşıtlarıyla konuşurken hangi sözcükleri kullanacaklarını ve ses tonlarının nasıl olması gerektiğini öğrenirler. Kullanım bilgisi tıpkı vakitte manalı bir irtibat kurabilme, bir olayı betimleyebilme, bir şeyi açıklayabilme yeteneği manasına gelmektedir. Lakin sözcüklerin ve cümlelerin hakikat kullanımını bilmek kâfi değildir. Bu bilgileri belli durumlara uygulayabilmek de gerekir.
LİSAN GELİŞİM KURAMLARI Psikologlar lisan kazanımıyla ilgili dört başka görüş tabir etmişlerdir. Bunlar; davranışçı, toplumsal öğrenmeci, bilişsel ve biyolojik (psiko-linguistik) kuramlardır.
LİSAN GELİŞİM KURAMLARI
Davranışçı Kuram
Davranışçı kuram, lisanın pekiştireç aracılığıyla öğrenildiğini savunur. Skinner’e nazaran konuşma tıpkı öteki davranışlarda olduğu üzere şartlanma yoluyla kazanılmaktadır. bebekler sesleri tekrar ederken etraflarında kullanılan lisandaki sözlere misal sesler çıkardıklarında yetişkinler tarafından gülümseme, övgü kelamları ya da kucağa alma üzere davranışlarla pekiştirilirler. Böylelikle bebekler kendilerini İstedikleri sonuca götüren sesleri ayırt ederek tekrar ederler. Bu tekrarlar Sunucunda da konuşulan lisanı öğrenmeye başlarlar. Bebeklerin çıkardıkları uygun sesler pekiştirildikçe tekrarlanma olasılıkları artar. Bu görüş lisanın yalnızca etraftan verilen pekiştireçlerle geliştiğini söyleyerek lisan ka/anımında biyolojik yapının tesirini göz arkası etmesi nedeniyle lisan gelişimini bütün taraflarıyla açıklamada yetersiz kalmaktadır.
Toplumsal Öğrenme Kuramı
Bandura, lisanın taklit ve tekrar aracılığıyla öğrenildiğini savunmaktadır. Toplumsal öğrenme kuramına nazaran çocuklar etraflarındaki insanların konuşmalarını duyar ve sesleri taklit eder. Ana babalar çocuklarına çeşitli objeleri gösterip onları isimlendirirler. Çocuklarda bu isimleri ebeveynlerin söylediği biçimiyle tekrarlarlar. Bir diğer deyişle onların söylediklerini taklit ederler. Böylelikle lisan, anne babanın model olması, çocuğun taklit etmesi, pekiştireçler ve düzeltici geribildirimlerle kazanılır. Örneğin, çocuğuna yemek yediren anne, yiyecekleri “süt”, “ekmek” ve “peynir” diye isimlendirerek çocuğuna tekrar ettirir. Çocuğun yanlışsız sözleri ödüllendirilir, yanlışlar ise hakikat bir formda tamamlatılarak tekrar ettirilir. Bu formda çocuk taklit yoluyla öğrenmiş olur.
Bilişsel Kuram
Bilişsel kuram, lisanın dış dünyaya ait bilişsel izlenimler yoluyla geliştiğini bu nedenle bilişsel geliş bir sonucu olduğunu vurgular. Piaget, lisan ve düşüme ortasında çok sıkı bir ilgi olduğunu düşünür. Pİaget’ye nazaran lisan bireyin biliş seviyesini yansıtır. Lisan kıymetli bir irtibat aracıdır lakin düşünmenin gelişimine katkı sağlamaz. Örneğin sağır bir insan hiç konuşamayabilir ancak kavramları geliştirir, sıkıntılarını çözer. Sağır bir çocuğun mantığı, işiten bir çocuğun mantığıyla kıyaslanabilir ölçüde gelişebilir. Piaget’ye nazaran, çocuğun duyu-devinim yoluyla fikirleri gelişmekte, gelişen bu fikirler konuşmalara yansımaktadır.
Biyolojik (Psiko-Linguistik) Kuram
Lisan gelişimini biyolojik ve ruhsal temellerden yola çıkarak açıklayan kuramcılara psiko-linguistik kuramcılar denmektedir. Bu kuram, insanların kalıtsal ve örtük bir dilbilgisel yapıyla doğduklarını, çocukların lisanı doğumdan sonraki aşikâr bir yaş devrinde öğrenebilmelerinin, bu kalıtsal ve örtük yapıya bağlı olduğunu savunur. En çok kabul gören bu yaklaşım lisan gelişimini biyolojik temellere bağlar. Bu görüşün öncüleri, Chomsky ve Lenneberg üzere lisan bilimcilerdir. Bu bilim adamları lisan gelişimini biyolojik ve ruhsal temellere bağlayarak, etrafın tesirini de göz arkası etmemektedirler.
Chomsky (1980), bebeklerin lisan edinimine imkan veren bir donanımla dünyaya geldiklerini ve böylelikle doğuştan getirdikleri lisan edinimi yeteneğinin bebeklere konuşmaları dinleme, sesleri ve ses örüntülerini taklit etme imkanı sağladığını ileri sürmektedir. Lisan gelişimi, olgunlaşmaya dayalı olan nörolojik değişimlere koşut olarak gerçekleşmektedir. Doğuştan lisanı öğrenmek için getirilen özel bir düzenek çocuğun etrafında konuşulan lisanı içselleştirmesini, kuralları anlayarak öğrenmesini ve daha sonra da uygun dilbilgisi kuralları ile konuşabilmesini sağlar. Bu düzenek sayesinde tüm çocuklar tıpkı basamaklardan geçerek, biyolojik olarak muhakkak bir olgunluk seviyesine geldiklerinde, tıpkı yürümeyi öğrenir üzere konuşmayı öğrenmektedirler.
Chomsky’ye nazaran lisanın derin ve yüzeysel olmak üzere iki çeşit yapısı vardır.
Derin yapı, yazılı ve kelamlı biçimdeki bir cümlenin soyut manasıyla ilgilidir ve konuşmanın söylemek istediği manası, niyeti içerir.
Yüzeysel yapı ise, cümlenin gramer özellikleriyle ilgili olup söylem edilen sözcükleri içerir. Çocuklar lisan öğrenirken evvel soyut olarak seslerin manalarını kavrar, daha sonra onları yüzeysel yapılar haline dönüştürülürler.
LİSAN GELİŞİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER
Öğrenme ve Olgunlaşma Genel olarak olgunlaşma ve öğrenmeyle ilgili öğeler, çocuğun birinci lisan gelişiminde kıymetli rol oynarlar. Çocuğun lisanı akıcı bir formda kullanabilir bir hale gelmesi için bir olgunluk seviyesine gelmesi ve nitelikli bir öğrenme sürecinden geçmesi gerekir. Sosyo-Ekonomik Durum Çeşitli araştırmalar, yüksek sosyo-ekonomik seviyedeki ailelerden gelen çocukların, yoksul ailelere kıyasla, cümle uzunluğu, soru sayısı, söz haznesi bakımından daha üstün olduklarını göstermiştir. Bu fark kısmen, daha yüksek bir zeka düzeyine bağlanabilirse de, eşit zekaya sahip çocuklarda bile, yüksek sosyo-ekonomik kümelerden gelen çocukların daha elverişli ortamlarda yetiştikleri söylenebilir. Ana-babasıyla daha uzun müddet birlikte olan çocuk düzgün konuşur. Sosyoekonomik seviyesi daha yüksek olan aileler âlâ konuşmaya daha çok kıymet verdiklerinden çocuklarına daha yeterli model olurlar ve çocuklarının çabuk ve düzgün konuşabilmesi için uğraş harcarlar.
Konuşmaya Teşvik
Kendileriyle konuşulan ve ilgi gösterilen çocuklar, konuşmak için cesaretlendirilirler. Okulöncesi çocuğa kitap okunduğunda, TV seyretmesine müsaade verildiğinde ve oyun guruplarına sokulduğunda konuşmak için daha çok cesaretlenmektedir. Çocuk söylediği sözcük anlaşılmadığı ya da komik görülüp gülündüğü vakit konuşma yüreği kırılır. Bu yüzden çocukların konuşmada yaptıkları yanılgılara gülmemek, onlarla alay edilmesini önlemek gerekir.
Cinsiyet
Kimi araştırmalar, birinci lisan gelişiminde konuşma ölçüsü, konuşmada kullanılan söz çeşidi, cümlenin gramer istikametinden doğruluğu üzere hususlarda kızların erkeklerden ilerde olduklarını göstermiştir. Erkek çocuklar her vakit kızlara nazaran daha geride kalırlar. Onların cümleleri daha kısa ve daha çok yanlışlı, sözcük dağarcıkları ise daha kısırdır.
Aile Bağlantıları
Bakımevlerinde büyüyen çocuklar, aile içinde büyüyen çocuklara inanla daha çok ağlarlar takat daha az hecelerler. Bu çocukların konuşmayı daha geç öğrenmeleri, göstermiştir ki, sıkı ferdî alakalar lisan gelişiminde değerli bir etkendir. Aile bireyleri (özellikle anne) ile çocuk aramdaki sağlıklı ilgiler lisan gelişimini hayli tesirler. Ailenin genişliği de değerlidir. Ailede tek olan çocuk daha çabuk, uygun ve düzgün konuşma imkanına sahiptir. Zira tek çocuk ailenin ilgi merkezidir, bu yüzden çocukla konuşmak için aile gereğince vakit ayırır.
İki Dillilik
İki başka lisanın konuşulduğu ortamlarda yaşayan ya da iki lisan öğrenmek zorunda kalan çocuklar başlangıçta tek lisanı öğrenen çocuğa nazaran daha yavaş bir gelişim gösterirler. Küçük çocukların yabancı lisanın ses ve duyuş özelliklerine karşı çok keskin bir kulakları olduğu, daha ileri yaşlarda ise çocukların ve büyüklerin lisan öğrenirken daha çok dilbilgisi, kavram ve mana üstünde durdukları ve bu nedenle ikinci bir lisanın öğrenilmesinde küçük çocukların daha üstün bir durumda oldukları ileri si inilmektedir.
İkiz olma
İkizlerin iki-beş yaşları ortasında, tek çocuklardan daha yavaş bir lisan gelişimi gösterdikleri Davis (1937) tarafından ortaya konmuştur, ikizlerin, birbirleriyle daha az söz kullanarak anlaştıkları görülmüştür. Birebir şeyleri anlatmak için daha çok söz kullanmaları gerekirken, kendi ortalarında el-kol işaretleri, jestler, tek sözlerden konseyi cümleler, mırıldanmalar ve gibisi hareketler olağan konuşmalarda yer alan söz ve cümlelerin yerini basitçe alarak ikizlerin konuşmasını geciktirmektedir.
Sıhhat
Şiddetli ve uzun periyodik sağlıksızlıklar çocuğun konuşmasını, bir ya da iki yıl geciktirebilir. Sağlıksızlık nedeniyle diğerleriyle bağlantısının kısıtlanması da konuşmanın gecikmesine neden olabilir. Ayrıyeten bu türlü durumlarda, çocuk konuşmaya daha az teşvik edilerek, her istediği çabucak yapılır. Böylelikle bir mühlet sonra daha bir şey söylemeden istediklerinin yapıldığını gören çocuk, konuşma gereksinimi duymadığı için akranlarından geri kalabilir, Lisan, dudak ve çene yapısındaki yapısal sorunlar de lisan gelişimini olumsuz tesirler.
Zeka
Çeşitli araştırmacılar tarafından, lisan yeteneği ile zihin yeteneği ortasında doğrusal bir alakanın olduğu kabul edilmektedir. Lakin, çocuk lisanı uygun bildiği için mi zeka seviyesi yüksek çıkmaktadır, yoksa zeka seviyesi yüksek olduğu için mi lisanı düzgün bilmektedir sorusuna kesin bir karşılık verilememektedir. Piaget ise bu sorunun karşılığını “dil gelişiminin temelini bilişsel gelişim oluşturmaktadır” diyerek yanıtlamaktadır. Düşünmek ile konuşmak ortasında çok sıkı bir alakanın bulunduğu; düşünmenin sessiz konuşmak, konuşmanın ise kanıları seslendirmek olduğu ileri sürülmektedir. Erken konuşan çocukların zekaca üstün oldukları ileri sürülmüştür. Gardner’ın çoklu zeka kuramında lisan (sözel) zekası, bir çok boyuttan oluşan zekanın yalnızca bir boyutunu oluşturmaktadır. Bu kurama nazaran tanımlanan sekiz zeka boyutundan biri olarak lisan zekası gelişmiş bireylerin tamamında öteki zeka boyutlarının da birebir seviyede gelişmiş olacağını söylemenin çok hakikat olmayacağı vurgulanmaktadır.
Oyun
Çocuk için oyunun temel fonksiyonu dünyaya ahenk sağlamasını kolaylaştırmaktır. Çocuk gerçek dünyanın ne olduğunu onunla oynayarak anlar. İstemediği durumlarda oyun oynayarak başa çıkar. Lisan, Kavram v.b. Gelişimlerinin temel taşlarını oyun yoluyla kurar. Çeşitli toplumsal rolleri oyun yoluyla dener. Gerçek dünyada her vakit hazır bulamadığı uyarıcıları oyun yoluyla bulur.
KONUŞMA GECİKMESİ NEDENLERİNDEN KİMİLERİ:
– İşitme kayıpları: (Doğuştan, kalıcı tipte işitme kayıpları olabileceği üzere orta kulakta sıvı birikmesi ile birlikte görülen süreksiz işitme kayıpları olabilir.) Kalıcı tip işitme kayıpları, işitme aygıtı ya da koklear implant üzere yollar ile rehabilite edilmekte ve eğitim ve terapi ile konuşma ve lisan gelişimi sağlanmaktadır.
– Nörolojik sağlıksızlıklar: (Motor ve mental gelişim gerilikleri, Down Sendromu) Bu kümede yer alan çocuklar özel eğitim ve konuşma ve lisan terapisi yardımına gerek duyarlar.
– Otistik spektrum bozuklukları: Konuşma gecikmesi dışında öbür alanlarda da sorun dikkati çeker. Toplumsallaşmada zorluk, etraf ile bağlantı kurmak istememek, birlikte oyun oynayamamak üzere.
– Dikkat eksikliği ve hiperaktiviteye bağlı konuşma gecikmesi: Çok erken devirde dikkat ile ilgili sorunlar tam olarak yanılanamasa bile konuşma gecikmesi nedeni ile çocuktaki ezalar dikkati çeker.
– Çevresel şartlar: Çevresel şartlara bağlı olarak, uyaran eksikliğinden kaynaklanan konuşma ve lisan gecikmesi.
Söyleyiş(Artikülâsyon) Bozuklukları
Artikülâsyon, nefesin gırtlaktan çıktıktan sonra yutak, ağız ve burundan oluşan üçüncü grup organlarında (Dil, damak, diş, dudak) konuşma lisanımızın klasik seslerine dönüşüp biçimlenmesidir. Artikülâsyon teriminin yanı sıra boğumlama, eklemleme, söylem ya da oynaklama tabirleri de kullanılır. Söyleyiş bozuklukları, konuşanın söyleyişinde değil, dinleyenin kulağındadır. Başka bir değişle dinleyici, konuşma seslerini; yer değiştirmiş, atlanmış, eklemeler ve çarpıtmalar yapılmış üzere algılıyorsa söyleyiş bozukluğu var demektir. Konuşan kişi ses ünitelerini (fonemleri) nasıl çıkarırsa çıkarsın, işitenlere yanlış gelmedikçe fonemler gerçek söylenmiş sayılmaktadır. Artikülâsyon bozukluğu dört değişik çeşitte görülür:
Söyleyiş(Artikülâsyon) Bozuklukları
Atlama( Sesin Düşürülmesi)
Atlama ( Omissions) yanlışlarında sözcüklerin sırf bir kısmı söylenir. “Araba” yerine “arba”, “Havlu” yerine “avlu”, “Saat” yerine “Sat” örneklerinde olduğu üzere kimi sesler düşürülmektedir.
Yerine Koyma (Sesin Değiştirilmesi)
Sesin değiştirilmesi ( Substitutions) sık görülen artikülasyon bozukluklarındandır. Sözcük içinde çıkarılması güç gelen bir ses, çıkarılması kolay gelen bir sesle değiştirilir.”Çizgi” yerine “Çisgi”, “Para” yerine “Paya” üzere ses değişiklikleri görülür. Bazen de sözcük içindeki seslerin yer değiştirmesi olabilir. “Kitap” yerine “Kipat” örneğinde olduğu gibi…
Sesin Eklenmesi ( Additions) Sözcüğün aslında bulunmayan öbür seslerin eklenerek söylenmesidir. Ekseriyetle birbiri gerisine gelen iki ünsüzün ortasına bir ünlü ekleyerek söylenmesi biçiminde görülür.
Sesin Bozulması ( Distortions)
Sesin bozulması ( Çarpıtmalar) durumunda sesler tam hakikat olmamakla birlikte gerçeğine yakındır. Ses, konuşma lisanında olmayan yeni bir ses olarak çıkarılır. “Gelir” yerine “Gelix”-“Geliy” ya da “Gelüm” gibi… Daha çok yöresel olarak çıkarılan sesler buna örnek teşkil eder.
Ses Bozuklukları ( Voice Disorders) İnsan sesinin üç özelliği vardır; ses perdesi, yüksekliği ve kalitesi. Bu üç özellikteki bozukluklar konuşan ve dinleyen için estetik açıdan rahatsız edicidir ve bağlantıya mahzur olur.
Sesleme(fonasyon) bozuklukları bilhassa erken çocukluk devrinde ve ilköğretim çağındaki çocuklarda sık rastlanan bir bozukluktur. Bunun temel nedeni de bu yaş kümesi çocukların oyunda ve etkinlikler esnasında çok yüksek sesle
Konuşma Akışındaki Bozukluklar
Bir konuşmanın akışı, müddet, sürat, ritim ve akıcılık içerir. Konuşma akışında duraksamalar konuşmacının anlaşılmasını güçleştirir. Bu durum dikkati çekecek kadar sık ve yaygın olduğunda bozukluk olarak kabul edilir.
Acele-karmaşık konuşma
Çoğunlukla kekemelik ile karıştırılan bu durum, çok konuşma suratı ile birlikte sistemsiz cümle yapısını, söyleyiş sorunlarını içerdiği üzere kekemeliğin sorunu olan konuşmaya başlama zahmetini de içerir. Acele-karmaşık konuşanlar süratli ve sistemsiz söyleyiş biçimleri nedeniyle söylemek istediklerini anlatamazlar. Kekemelerin tersine bozukluklarının farkında değildir. Konuşabilirler ve nadiren kekelerler.
Kekemelik( Ritim Bozukluğu)
Konuşma özürleri ortasında en evvelden bilinenidir. Kekemelik, konuşmanın akıcılığı ve ritmi ile ilgili bir bağlantı bozukluğudur. Konuşmada uygun olmayan duraklamalar ve tekrarlar konuşmanın doğal akışını tesirler. Kekemelik, kişinin konuşmaya başlayamama, duraklama, kimi sesleri uzatma, tekrar etme, kimi beden hareketleriyle (Sık tekrarlanan el-kol hareketleri, mimikler) konuşmanın sapma göstermesi halinde görülür. Kekemeliğin nedenleri hakkında kesin bir şey söylemek mümkün değildir. Kekemeliğin nedenleri konusunda ileri sürülen görüşler epey değişik ve çoktur. Kekemelik öğrenilmiş bir davranış olabilir, bir kişilik bozukluğu olabilir, bir direnme belirtisi olabilir, organik bir bozukluk olabilir. Kekeleyen çocuk, karşısındakiler tarafından anlaşılamadığında, söylemek istediklerini kekelemekten ötürü söyleyemediklerinde sonlanıp saldırganlaşabilir ya da içe kapanabilir. Kekemeliğin, konuşma terapistleri yahut ilgili eğitimciler tarafından tedavi edilmeden, zaten kaybolduğu görülebilir.
Lisan Bozuklukları
Kimi beşerler fikirlerini sözcüklerle anlatamadıkları için ya da duyduklarından mana çıkaramadıkları için kelamlı bağlantıda zorluk çekerler. Bu bireyler, lisan sembollerinin kullanımında sorunu olan şahıslardır. Bir insanın kâfi söyleyişi, sesi ve konuşma akışı olabilir; fakat konuşması manalı olmayabilir. Sesleri, sözcükleri, heceleri rasgele ve anlamsız bir sistemde bir ortaya getirir, lisan sembollerini uygun halde kullanamaz. Bu bireylerin lisan bozuklukları vardır.
Gecikmiş Konuşma
Çocuklar yaşıtlarıyla kıyaslandığında beklenen vakitte lisanlarını geliştiremezlerse, manaya ve anlatmada zahmetleri varsa, bu durum gecikmiş konuşmadır. Aslında gecikmiş konuşma, birden fazla vakit çocuğun bebeklik devrinde geçirmesi gereken konuşma gelişim etaplarından birine takılıp kalması yahut o etaplardan birine dönüş yapması durumudur. Gecikmiş konuşma sorunu olan çocuklarda birtakım belirtiler görülür. Kimilerinde cümle kurmada zahmet ve gecikmeler olur. Anlatmak istediklerini sözel yolla aktarmak yerine beden hareketleriyle (Parmakla gösterme, fırlatma, vurma vb.) anlatmayı tercih ederler. Çıkardıkları sesler dinleyen tarafından anlamsız bulunur. Gecikmiş konuşma sorunu olan çocuklar diğerlerinin konuşmalarına ilgi duymazlar ve dinlemezler. Kimileri toplumdan uzak durma eğilimi gösterirler. Duvarlara bedenini sürtmek, bir diğerinin elini tutmak, sıkmak üzere hareketler de gözlenebilir
Kelam Yitimi (Aphasia):
Bireyde zekâ geriliği, bellek bozukluğu, işitme özrü ve konuşma organlarında bozukluk olmadığı halde konuşma fonksiyonunun yerine getirilmemesi durumudur. Bir beyin hasarı sonucu oluşan işlevsel bir bozukluktur. Beyindeki ilgili alanların tahribi sonucu, konuşma yahut konuşulanı manaya yeteneğinin kaybıdır. Genelde afazi (söz yitimi/aphasia) birden ortaya çıkar, fakat beyin tümörü üzere yavaş ilerleyen hasarlarda ise vakitle oluşabilir. Afazili çocuklar şaşkındır ve duygusal istikametten tutarsızlık gösterir. Yaygın kelamları hatırlayamaz ve kolay komutlar dışındakileri anlayamaz. Afazi tanısı olan çocuklar kişiselleştirilmiş eğitim programından yararlandırılmalıdır. Ayrıyeten konuşma terapisi dayanağı alınmalıdır.
Makul Lisan Yetersizlikleri
Rastgele bir beyin sarsıntısı geçirmediği halde lisan maharetlerinin, bilişsel ve toplumsal marifetlerinin gerisinde olması durumudur. Bu çocuklarda toplumsal ahenkte bir sorun ya da zihinsel bir yetersizlik olmayabilir. Ama lisanı aktif olarak konuşamamaktadırlar. Bu durum konjenital kelam yitimi yahut gelişimsel kelam yitimi olarak isimlendirilir.
Beyin Felci İle İlgili Lisan ve Konuşma Bozuklukları
Beyindeki rastgele bir zedelenme nedeniyle zayıflık ve felç içeren bir durumdur. Beyin felci sorunu olan çocuklar için konuşma ve lisanın kazanımı hayli zordur. Birçoklarında algısal motor ve bilişsel yetersizlik bulunur. Kas gücü ve uyumları da zayıftır. Bu nedenle zihinsel olarak olağan gelişim gösterseler de kaslarını gereğince kullanamadıkları için sesleri çıkarmada zorluk çekerler. Beyin felçli çocukların hepsi tıpkı derecede ziyan görmezler. Konuşma sorunu, beyindeki zedelenmenin derecesi ve konuşma organlarını etkileme durumuna nazaran farklı derecelerde ortaya çıkabilir.
İşitme Bozukluğuna Bağlı Konuşma Bozuklukları
İşitme organlarından rastgele birindeki, sesleri beyne taşıyan sonlardaki ya da beyinde işitmeyle ilgili bölgedeki rastgele bir motor yetersizlikten ötürü, bireyin sesleri duyamaması konuşma seslerinin öğrenilmesini de mahzurlar. İşitmedeki kayıp ne kadar büyük olursa konuşmadaki sorun da o kadar büyüktür. İşitme yeteneğini büsbütün kaybetmemiş olanlar eğitim ve işitme aygıtı kullanımının da tesiriyle konuşabilmektedirler. Lakin olağan işiten yaşıtı çocuklarla karşılaştırılacak olursa konuşmasında bozukluklar görülebilmektedir.
Disleksi
olarak isimlendirilen öğrenme bozukluğunda çocuklar, öğrenmeye yardım eden zihinsel tertip bakımından kâfi değildir. Dislekside konuşmada bir pürüz olmadığı halde sesli ve sessiz okumada ve anlamada görülen bir bozukluk kelam mevzusudur. Zekâsı, görmesi, işitmesi kâfi olmasına karşın okuma tahsilinde başarısızdırlar. Bu durum merkezi hudut sistemindeki bir bozukluktan kaynaklanır. En besbelli özelliği harflerin ve sözlerin karıştırılması ve tersten algılanmasıdır. Disleksili çocuklarda sık karşılaşılan özellikler; b ve d, p ve q harflerini, 6 ve 9 sayılarını karşıt algılama, “ne” yi “en”, 3’ü E,32 yi 23 olarak algılama, okurken sözleri atlama, istikamet ve vakit kavramlarında zorlanma, gecikmiş ya da yetersiz konuşma, konuşurken manaya en uygun kelimeyi seçmede zorluk, okunmayan el yazısı sıralanabilir.
Bilingualizm ve Yöresel Konuşmalara Bağlı Lisan Bozuklukları
İki lisanlılık ( Bilingualizm), iki lisana tıpkı vakitte maruz kalmayı tabir eder. İki lisanın konuşulduğu mesken ortamı, her iki lisanın konuşmaya başlangıcında süreksiz gecikmeye neden olur. Ancak çocuklar çoklukla 5 yaşından evvel iki lisanı de ustalıkla konuşabilirler. Ayrıyeten yöresel lisan kullanımları ve şive farklılıkları da çocukların lisanı yanlış öğrenmelerine, söylem zorlukları yaşamalarına neden olmaktadır. Yöresel konuşmalarda bir çeşit bilingualizm sayılabilir.
Konuşma organlarının yapı bozuklukları
Dudak ve damak yarıklığı,
işitme düzeneği problemleri,
ağız ve gırtlak yapısındaki bozukluklar, dişlerdeki yapı bozuklukları vb.)
Merkezi hudut sistemi bozuklukları ( Beyin felci, öğrenme zahmeti, kelam yitimi vb.) Nörolojik bozukluklar (parkinson sağlıksızlığı, serebral palsi, spina bifida vb.)
Duyusal yetersizlik ( İşitme kaybı, görme kaybı )
Olumsuz etraf etmenleri ve taklit
Güdüleme, ihtarım ve teşvik eksikliği
Travmalar Bilişsel bozukluklar ( Zekâ geriliği, down sendromu vb.)
Duygusal-sosyal-psikolojik sorunlar ve ilgisizlik (Ciddi duygusal toplumsal sorunu olan anne-baba ya da çocuk, utangaçlık, dikkat çekme isteği, otizm vb.)
Bilingualizm (İki lisanlılık)
Aile ve Öğretmen Nasıl Yaklaşmalı:
Lisan ve konuşma zahmeti çeken çocukların aile bireyleri, öğretmeni ve etrafındaki öbür bireyler onunla konuşurken dikkatle dinlemeli, göz teması kurmalıdır. Ancak bakışlarına kaygılı ve tansiyonlu bir söz yüklememeye çalışmalıdır. Unutulmamalıdır ki aile bireylerinin ve öğretmenin birtakım davranışları ona ziyan verebilir.
Acımak, merhamet göstermek
Telaşlı bakışlar
Konuşmasındaki sorundan ötürü cezalandırma tehdidinde bulunmak ve suçlamak
Akıcı konuştuğu kısımlardan çok sorunlu olan konuşması üzerinde durmak
Akıcı olmayan konuşmayı kesmesini söylemek
Konuşmaya başlamadan evvel durup derin nefes almasını söylemek
Durup tekrar başlamasını istemek
Konuşmaya başlamadan evvel düşünmesini önermek
Zorlandığı sözleri kullanmamasını önermek
Onun yerine karşılık vermek ya da takıldığı yerleri tamamlamak
“Hayır, dur yapamazsın” üzere tabirleri sık kullanmak
Onun yaşı ve olgunluk seviyesine uygun olmayan beklentiler içinde olmak çocuğa ziyan veren davranışlardan bazılarıdır.
Lisan ve konuşma zahmeti çeken çocukların olağan çocuklarla tıpkı eğitimi aldıkları okullarda, bu öğrenciler arkadaşları tarafından merak konusu olacaktır. Çıkabilecek ahenk sıkıntılarını ortadan kaldırabilmek ve başka öğrencilerin yeni duruma eşlik edebilmelerini ağlamak gayesiyle, öğrencilerin merakları yanlışsız ve gerçekçi bilgilerle giderilmelidir. Okulda ve sınıfta düzenlenecek olan toplumsal ve kültürel etkinliklere yetenekleri ve performansı ölçüsünde katılmalarına, sorumluluk almalarına itina gösterilmelidir. Bu öğrenciler sınıf mevcudu en az olan sınıflara yerleştirilmeli, öğretmenin konuşmasını en uygun duyabileceği ve öğretmeni en yeterli görebileceği yere oturması sağlanmalıdır.
